Brandes en ten Hoeve

Op een vroege donderdagochtend wordt er vanaf een beurtschip uit Amsterdam “Houd de dief!” geschreeuwd. Een man rent over de kade van Zwolle met een baal katoen op zijn schouder, die hij zojuist van boord heeft gestolen. Het is een wat gedrongen man, met een rond gezicht en een grote rode neus. Zijn kleding ziet eruit alsof hij zich in tijden niet heeft kunnen verkleden. Met een zware plof valt de man op de grond. Omstanders vloeren de man en de schipper rent als een dolle op hem af. Bruine ogen kijken de schipper angstig aan en schreeuwt: “Laat me gaan, laat me gaan!”. Een fluit signaal van de rijkswachter klinkt over de kade en al vlot staan er meer agenten om de man heen. De man wordt in de boeien geslagen, terwijl er inmiddels veel mensen op de kade zijn komen kijken naar het tafereel. De man kijkt omlaag als hij wordt meegetrokken door de agenten. “Ik had geen keus”, mompelt hij.

Het was niet de eerste keer dat Joannes Arkes, ook wel Jan Pas genoemd, in aanraking kwam met de politie. Ook de rechtszaal was voor hem geen onbekend terrein. Hij was voor meerdere diefstallen al eens bestraft. Maar dat dit de laatste keer was had Joannes op dat moment niet in de gaten.

Zijn vrouw, Maria Dopheide, was nog in Groningen en was alleen met de kinderen ten tijde dat Joannes regelmatig op pad was om weer aan nieuw katoen te komen. Joannes was namelijk wever en kan daar ter nauwe nood zijn brood mee verdienen. Wat Maria misschien niet wist, is dat hij niet altijd op een eerlijke manier aan het katoen kwam. Hij stal het van transport, maar mogelijk ook uit magazijnen van winkeliers. Hij besefte dat hij zijn gezin met 4 kinderen moest voeden. Ze zwierven van Leeuwarden naar Appingedam en terug naar Groningen. Maar echt een goed bestaan kon hij niet opbouwen, wat hem deed besluiten om uiteindelijk het dievenpad te volgen.

De beschuldiging luidde: “Dat de zich noemende Jan Harkes, bijgenaamd Jan Pas, wordt beschuldigd: Van het hebben gepleegd diefstal door middel van inwendige braak en zulks na alvorens wegens misdaad te zijn veroordeeld geweest”. De rechter wilde eens en voor altijd ervoor zorgen dat Joannes niet weer de fout in zou gaan. “Op een schavot met een strop om den hals aan de galg vastgemaakt, met leer te worden gegeeseld en dien na gebrandmerkt.” En zo geschiedde op de Grote Markt van Zwolle. Ook moest Joannes 10 jaar in een tuchthuis enige tucht en orde bijgebracht worden.

Het leven van Joannes was uiteindelijk sneller om dan hij zelf had kunnen vermoeden. Op 25 juli om zeven uur is hij dood gevonden in zijn cel in het Tuchthuis Vilvoorde. Het Tuchthuis stond ten tijde van de Republiek bekend als dé gevangenis van de Nederlanden. Maar waarschijnlijk werd er een onderscheid gemaakt tussen de katholieke zuiden en hervormde noorden. Dat Joannes katholiek gedoopt was, zal waarschijnlijk de keuze voor Vilvoorde de doorslag hebben gegeven.  

Wat de doodsoorzaak was, is niet duidelijk, maar algemeen kun je aannemen dat het leven in de overbevolkte tuchthuizen zeer ongezond was. Zo ook in Vilvoorde moet het de leefomstandigheden slecht zijn geweest. Het was er koud en vochtig en men leefde dicht op elkaar. Dagelijks overleden er gevangenen aan de gevolgen van de slechte hygiëne of men stond elkaar het leven zuur. Het aantal gevangenen bleef maar groeien en om de stroom aan overledenen te kunnen verwerken had men even buiten de stadspoorten een eigen begraafplaats gecreëerd.

Maria kreeg pas op 10 oktober het bericht dat haar man was overleden. Haar moed moet in haar schoenen zijn gezakt. Ze realiseerde dat Joannes nooit meer terug zou komen en dat ze nu alleen op de kinderen moest zorgen. Ze had een baby van anderhalf jaar in haar armen en de oudste was nog te jong om voor het hele gezin voor voldoende inkomen te zorgen. Ze meldde zich aan de poorten van Veenhuizen, om daar tucht en orde, maar ook een onderdak en eten, te krijgen. Alhoewel ze 8 jaar later nog eens hertrouwde, is ze nooit uit de armoede gekomen. Ze heeft zelf tweede maal in Tuchthuis Veenhuizen gewoond waarbij de tweede keer al niet meer vrijwillig was. Haar tweede man stierf een jaar naar hun huwelijk in Veenhuizen.